Rib and Sea

Μια προσέγγιση σ΄ ένα ακανθώδες θέμα.

Του Μανώλη Αρ. Χριστουλάκη.

Ηχεί σαν μια παραδοξολογία! Όσο όμως και αν ξενίζει, εκ πρώτης όψεως, δεν αποκλείεται να είναι έτσι, όπως θα προσπαθήσω να εξηγήσω.

Το πρόβλημα τούτο με απασχολεί (ασφαλώς και άλλους) από πολύ παλιά, από τα μαθηματικά μου χρόνια, που συχνά – πυκνά αναρωτιόμουνα γιατί άραγε οι Σελτζούκοι μετονόμασαν την Κωνσταντινούπολη, την Πόλη, στο φρικτό, για μένα κακόηχο ISTANBUL.

Δεν ξέρω αν ενδόμυχα, υποσυνείδητα αναζητώ βάλσαμο για την εθνική αυτή οδυνηρή πληγή που φέρνω μέσα μου, για έναν αθεράπευτο καημό, έναν ασίγαστο πάθος, μια νοσταλγία ψυχοφθόρα για το χαμό ενός εθνικού παραδείσου.

Δεν είναι, βέβαια, σπάνιο το φαινόμενο ένας κατακτητής να μετονομάζει ή να παραφθείρει το όνομα ενός τόπου, μιας πολιτείας, ενός χωριού. Κι αυτό για πολλούς λόγους. Είτε εξ αιτίας φωνητικής προσαρμογής των διαφόρων ελληνικών λέξεων στη γλώσσα του(σύνηθες φαινόμενο σ’ όλες τις γλώσσες), είτε για την εξαφάνιση ενός τοπωνυμίου του κατακτημένου, (το σβήσιμο από τον χάρτη), είτε για να ταπεινώσει, ξεφτιλίσει τον σκλαβωμένο και να ξεριζώσει μέσα από την ψυχή του κάθε τι που τον συνδέει με το παρελθόν του, με την ιστορική ταυτότητα και ρίζα του.

Όμως αυτό δεν είναι πάντοτε κατορθωτό. Έτσι π.χ. η Θεσσαλονίκη, έστω και αν είχε τη «βάσκανο μοίρα» να γίνει «γενέτειρα πόλις» ενός μισέλληνα, του «αναμορφωτή» της νεότερης Τουρκίας, εις πείσμα των πορθητών, όπως και αν την βάπτισαν, όπως κι αν την τουρκοφόρεσαν, εξακολουθεί να διατηρεί και διασώζει αμόλυντη τη ρίζα της ελληνικής ονομασίας της, SALONIK

Το ίδιο συνέβη και με τη «νύμφη της Ιωνίας». Την εκθεμελίωσαν, την πυρπόλησαν, εξόντωσαν τον ελληνικό της πληθυσμό, όμως το όνομά της δεν μπόρεσαν να το ξεριζώσουν, δεν τόλμησαν να το σβήσουν. Έτσι στους αιώνες θα τους βασανίζει το ελληνικό της όνομα, έστω κι αν την βάπτισαν ISMIR, θα τους θυμίζει, ότι είναι η ελληνική ΣΜΥΡΝΗ.

Δεν είμαι γλωσσολόγος, πολύ λιγότερο Τουρκολόγος. Γνωρίζω μόνο, όπως δυστυχώς, όλοι οι Έλληνες της γενιάς μου, τα κατάλοιπα μιας σκλαβιάς 400 χρονών, τα απεχθή «τουρκορωμέικα», εκείνες τις τούρκικες λέξεις, που χρόνια τώρα προσπαθούμε να απολακτίσουμε από την γλώσσα μας και μας ξεφεύγουν μερικές στην καθημερινή μας συζήτηση.

Αμφιβάλλω αν υπάρχει έστω και ένας ευσυνείδητος και έντιμος Τούρκος γλωσσολόγος που θα τολμήσει ή είναι σε θέση, τίμια και απροκατάληπτα, να ερμηνεύσει και να ομολογήσει την προέλευση του τοπωνυμίου. Όσο και αν την Κωνσταντινούπολη την έντυσαν ή πιο σωστά την μεταμφίεσαν με «γιασμάκι» και «σαλβάρια» και «πασουμάκια» και την βάπτισαν Is tan bul, προσωπικά πιστεύω, ότι δεν κατάφεραν να ξεγελάσουν ούτε τους εαυτούς των, ότι κάτω από τον τούρκικο «φερετζέ» κρύβεται η Πόλη.

Δεν νομίζω, ότι απέχει πολύ από το να είναι αλήθεια αυτό, που εμείς οι Έλληνες για οποιονδήποτε λόγο (ιστορικό, πολιτισμικό, συναισθηματικό κλπ) πιστεύουμε ότι το Istanbul δεν είναι τίποτε άλλο από την πονεμένη κραυγή "στην Πόλη"!

Άλλωστε οι γείτονες δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς. «Εποίησαν την ανάγκην φιλοτιμίαν». Η Ιστορία επέβαλε, η Διπλωματία απαιτούσε, η Πόλη ακτινοβολούσε εκθαμβωτικά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του τότε γνωστού κόσμου, ήταν η πρωτεύουσα, η Βασιλεύουσα, η καθιερωμένη, που το όνομά της δεν μπορούσε ν’ αλλάξει με κανέναν τρόπο. Πριν ακόμη πλησιάσουν κάτω από τα τείχη της Βασιλεύουσας, της πρώτης πόλης της βυζαντινής αυτοκρατορίας, έφθανε μέχρι τις αρχικές τους εστίες, πέρα από τις στέπες στα βάθη της Ασίας, ο απόηχος της φήμης μιας λαμπερής, αστραφτερής χρυσής πολιτείας, μιας κοσμοκράτειρας, της Κωνσταντινούπολης.

Έτσι, μετά την άλωση της Πόλης και την ανάδειξή της σε πρωτεύουσα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν αναπόφευκτο στην επικοινωνία με τους άλλους, στις εμπορικές σχέσεις των, στις οικονομικές συναλλαγές των, στις διπλωματικές επαφές των να χρησιμοποιούν οι Τούρκοι ένα τουρκοφορεμένο τοπωνύμιο, αφού ήταν εκ προοιμίου αξεπέραστο να σβήσουν από την μνήμη των λαών, την καταγεγραμμένη και ιστορικά ριζωμένη ύπαρξη μιας Πόλης παγκόσμιας ακτινοβολίας.

Στην ουσία Istanbul στα τούρκικα δεν σημαίνει τίποτα απολύτως. Ούτε εννοιολογικά, ούτε εθνολογικά, ούτε ετυμολογικά υπάρχει κάποια ερμηνεία. Το μόνο λογικό που απομένει, είναι η προέλευση του τούρκικου τοπωνύμιου να είναι από το «εις την Πόλη». Ίσως η άποψη αυτή να θεωρηθεί γλωσσικός ή ετυμολογικός ακροβατισμός. Δεν μπορώ να αποκλείσω καμία άλλη εκδοχή. Όμως έτσι όπως γράφεται και προφέρεται is  tan  bul δεν θυμίζει το ελληνικό ‘εις την Πόλιν’, γραμμένο στα τούρκικα; Πλανώμαι άραγε;

Ας ρίξουμε όμως μια ματιά πιο βαθιά. Εκείνο που ενοχλεί είναι η παρουσία του γράμματος ‘Ι’. Τι γυρεύει άραγε εκεί μπροστά στο Istanbul; Στα τουρκικά το ‘Ι’ είναι απλό φωνήεν και δεν σημαίνει τίποτε άλλο (όπως π.χ. το ‘Ι’ (αϊ) της αγγλικής γλώσσας που είναι προσωπική αντωνυμία και σημαίνει εγώ). Αν προσπαθήσουμε τη λέξη Istanbul να την ερμηνεύσουμε αναλύοντας την, πάλι μπαίνουμε σε αδιέξοδο.

Ας υποθέσουμε, ότι η γραφή είναι ‘is-tan-bul’, τότε θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι το Is είναι συγκεκομμένη γραφή του Isi που σημαίνει θερμότητα ή του Is που σημαίνει κάπνα, αιθάλη. Το tan σημαίνει λυκαυγές και το bul αν δεχτούμε ότι είναι μια άλλη γραφή του bol (μπόλικο) που σημαίνει πολύς, άφθονος. Τότε με αυτή την εκδοχή θα έπρεπε να φανταστούμε ότι ο απλός Τούρκος ονόμασε έτσι έναν τόπο, μια πόλη, που μέσα στη ροδαυγή ακτινοβολούσε πλούσια θερμότητα ή κάπνα.

Ίσως αυτό να είναι ‘ποιητική αδεία’ επιτρεπτό και να περιγράφει μια σκηνή, όπου το επόμενο πρωινό μετά την άλωση, η Κωνσταντινούπολη φωτισμένη από τις πρώτες ρόδινες ηλιαχτίδες με τον πυκνό καπνό από την πυρπόλησή της να φάνταζε έτσι που κέντρισε τη φαντασία του Ασιάτη μυστικοπαθή πορθητή, προκαλώντας παραισθήσεις παραμυθένιας πολιτείας.

Λέξεις ist ή ista ή istan ή stan δεν περιέχει το τουρκικό λεξικό, που διαθέτω. Νομίζω, ότι αν κάποιος Τούρκος διάβαζε αυτές τις φτωχές σκέψεις μου, ίσως να χαμογελούσε ειρωνικά και να ευφραινότανε χαιρέκακα, που η τόσο ξέμακρη χρονικά ‘άλωση’ της Πόλης, εξακολουθεί να προκαλεί αθεράπευτο ψυχικό πόνο σ’ έναν Έλληνα, ρομαντικό και ακατάλυτα δεμένο με το μεγαλείο ενός εθνικού ονείρου, την Κωνσταντινούπολη, την Πόλη.

Μια ερμηνεία που έχω ακούσει από έναν Τούρκο συνάδελφό μου είναι, ότι το Istanbul προέρχεται από το Islam και bol και άρα σημαίνει μια ‘ισλαμοθριβή’ πόλη. Μου είναι όμως αδύνατο, να διανοηθώ, ότι η λέξη Islam , γεμάτη ιερότητα, ευλάβεια και ευσέβεια (για τους πιστούς Μωαμεθανούς) θα πάθαινε μια τέτοια γλωσσική κακοποίηση ώστε να βεβηλωθεί και να καταντήσει αγνώριστη. Ο θείος φόβος και θρησκευτικός σεβασμός δεν θα επέτρεπαν σ’ έναν λαό ιδιαίτερα θρησκόληπτο και φανατικό να αποτολμήσει μια τέτοιου βαθμού βεβήλωση.

Το ‘γραμματικό λάθος’, η μετατροπή ιδιαίτερα των συμφώνων δεν είναι αδιανόητη. Πως όμως  το Islam να μετατραπεί σε Istan; Από την Γραμματική μας, είναι γνωστά τα ‘’πάθη των συμφώνων’’, όπως η αποβολή, η ανομοίωση, η τροπή κ.α. Αυτά τουλάχιστον συμβαίνουν στην ελληνική γλώσσα και μάλιστα στις διάφορες διαλέκτους της αρχαίας αλλά και της νεοελληνικής, όπου παρατηρούμε αντικατάσταση συμφώνων με άλλα, π.χ. η Βοιωτική πρόφερε ‘γραμματίδδω’, ενώ η Αττική ‘γραμματίζω’. Η Λακωνική έλεγε π.χ. ‘Κλέανδορ’, ενώ η Αττική ‘Κλέανδρος’.

Η Κρητική αρέσκεται στο δέλτα αντί στο ζήτα ή στο θήτα αντί σίγμα π.χ. ‘δικάδδω’ αντί του αττικού ‘δικάζω’ ή ‘θυγατέραθ’ αντί του αττικού ‘θυγατέρας’ ή ‘πατρόθ’ αντί ‘πατρός’ (θυμίζει τα νέα κρητικά όπου το ‘ταυ’ προφέρεται θήτα, π.χ. ‘μάθια’ αντί ‘μάτια’). Οι Ίωνες στην Μικρά Ασία έλεγαν ‘οκοίος’, ‘όκως’ αντί του αττικού ‘οποίος’, ‘όπως’ κλπ.
Πολλά παραδείγματα ‘παθών συμφώνων’ από την αρχαία ελληνική μπορεί να αναφέρει κανείς:

Χορεύω – χεχόρευα – κεχόρευα
Θριξ-τριχός – τρίχες
Λήθαλγος – λήθαργος
Γράφω – γραφτός – γραπτός
Πλέκω – πλέκμα – πλέγμα
Διώκω – διωκμός – διωγμός
Άδω – άδμα – άσμα
Εν-πνέω – εμπνέω
Εν-πόλεμος – εμπόλεμος κτλ.
Αλλά και η νεοελληνική γνωρίζει τέτοια ‘’πάθη’’, π.χ.
Διατί – γιατί
Διαβολιά – ζαβολία
Έν-γαμος – έγγαμος
Εις τον πόλεμο – στο μ πόλεμο – στο μπόλεμο
Εις την Πόλη – στη ν Πόλη – στη μΠόλη!

Ασφαλώς και στην τούρκικη γλώσσα θα υπάρχουν τέτοια ‘πάθη’. Αλλά από το Islam να προκύψει το Istan το θεωρώ απίθανο, χωρίς να μπορώ και να το αποκλείσω. Επομένως αλλού θα πρέπει να αναζητήσουμε μια πιθανή ερμηνεία.

Βασική προϋπόθεση για να εξελιχθεί η άναρθρη κραυγή σε έναρθρο λόγο, σε ομιλία, σε γλώσσα είναι η ακοή. Γι’ αυτό άλλωστε οι εκ γενετής κωφοί είναι άλαλοι, κωφάλαλοι, δεν λαλούν, κραυγάζουν άναρθρα.

Θ’ αποτελούσε, για το στενό αυτό χώρο, πολυτέλεια ν’ αναφερθούμε στη φυσιολογία της ακοής και της ομιλίας. Σε κάθε γλώσσα τ’ ακούσματα απομνημονεύονται μέσω μορφοτροπέων. Μετά την επεξεργασία τους δημιουργούνται σ’ άλλο κέντρο του εγκεφάλου εγγράμματα εντολών προς τους δεκάδες μυς που συνεργάζονται για την πραγματοποίηση της έναρθρης ομιλίας.

Ο τρόπος με τον οποίο συνεργάζονται αυτοί οι μυς (διάφραγμα, θωρακικοί, λαρυγγικοί, φωνητικές χορδές, φαρυγγικοί, γλωσσικοί, στοματικοί κλπ) καθορίζουν τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της προφοράς. Με την μακροχρόνια και συνεχή επανάληψη τα μνημονικά εγγράμματα των εντολών προς τους μυς γίνονται στερεότυπα, η ιδιάζουσα προφορά διατηρείται, παραμένει. Έτσι ενώ ένας αλλόγλωσσος ακούει ορθά τους φθόγγους μιας άλλης γλώσσας, επιχειρώντας όμως να τους αναπαραγάγει, αναγκαστικά χρησιμοποιεί τα γλωσσικά στερεότυπα της γλώσσας του και προφέρει κατά συνέπεια τους ξένους φθόγγους όπως υπαγορεύει η δική του γλώσσα, άρα παραμορφωμένους.

Μας χρειάζονται αυτές οι στοιχειώδεις γνώσεις για να μπορέσουμε να βρούμε κάποια λύση στο πρόβλημα που μας απασχολεί. Ακούγοντας, λοιπόν ο Τούρκος την έκφραση των Βυζαντινών ‘στην Πόλη’, αναγκαστικά την απέδιδε με τα δικά του στερεότυπα. Πιστεύω ακόμη, ότι οι Έλληνες Βυζαντινοί θα είχαν τότε κάποια ιδιάζουσα προφορά, ίσως επηρεασμένη από την ρωμαϊκή ή και από άλλες γλώσσες και η φώνηση και το άκουσμα της βυζαντινής ελληνικής θα ήταν προφανώς διάφορος από ότι σήμερα.

Αν λάβουμε ακόμη υπόψη την αγραμματοσύνη του τότε κοινού πολίτη και άλλους διάφορους παράγοντες, ίσως είναι εύκολο να παραδεχτούμε, ότι το ‘εις την Πόλη’ έγινε ‘στην Πόλη’ ‘στη-μ-Πόλη’ ‘στη μΠόλη’ και ο Τούρκος το άκουγε και το αναπαρήγαγε ‘stanbul’. Εάν μας ενοχλεί το U στη λέξη bul, ας μην ξεχνάμε, ότι κι εμείς έχουμε τα ‘πάθη των φωνηέντων’ (π.χ. ο βολευτής των Σερραίων αντί του βουλευτή).

Ας μη ξεχνάμε ακόμη, ότι ο Έλληνας Βυζαντινός ακούγοντας τη λόγια γλώσσα απέδιδε λαθεμένα αυτό που λεγότανε, π.χ. το  ‘εις πολλά έτη’ το άκουσε ‘σπολλάτη’, που και σήμερα λέγεται σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος και μάλιστα έχει ουσιαστικοποιηθεί ‘η σπολλάτη’! Δεν αποκλείεται ο Έλληνας Βυζαντινός μιλώντας για την Πόλη με την ιδιάζουσα προφορά του να έλεγε ή να φώναζε ‘στην Πόλη’, ‘στην –μΠόλη’, ‘στη Μπόλη’, ‘στη Μπουλ’ τρώγοντας την κατάληξη (σύνηθες γλωσσικό φαινόμενο) και ο Τούρκος να επαναλάμβανε ‘stanbul – istabul’!

Τι γίνεται όμως μ’ αυτό το ενοχλητικό I; Πιστεύω, ότι η τουρκική γλώσσα, για λόγους που δεν γνωρίζω, ενοχλείται από το αρκτικό S όταν ακολουθείται από άλλο σύμφωνο. Έτσι προσθέτει, ίσως για λόγους ευφωνίας το φθόγγο Ι προ του αρκτικού S όταν αυτό ακολουθείται από άλλο σύμφωνο ή δεν ανέχεται δυο αρκτικά ή διπλό σύμφωνο. Με αυτόν τον τρόπο συμφιλιώθηκε με το ελληνικό ‘στημΠόλη’ και το πολιτογράφησε. Δεν είναι η μοναδική λέξη στην οποία παρουσιάζεται το αρκτικό Ι, οπότε θα μπορούσε κανείς να αμφιβάλει για την ορθότητα του συλλογισμού. Για παράδειγμα αναφέρω μερικές:

Iskarmoz = σκαρμός
Istatistik = στατιστική
Iskorpit = σκορπιός (ψάρι)
Ispinoz = σπίνος
Iskelet = σκελετός
Iskarpin = σκαρπίνι
Inspirto = σπίρτο (οινόπνευμα)
Iskandinav = Σκανδιναβία
Isvirce – swizzera = Ελβετία
Iskoc = Σκωτία
Istasyon – station = σταθμός
Istim - steam = ατμός
Isvec – Sweden = Σουηδία
Iskondo = σκόντο
Izmir = Σμύρνη
Istanbul = στημπουλ = στην Πόλη = Κωνσταντινούπολη.

Η ‘ιδιοτροπία’ αυτή δεν είναι αποκλειστικότητα της Τουρκικής. Κι άλλες γλώσσες ενοχλούνται από το αρκτικό S, όπως π.χ. η Ισπανική, η οποία χρησιμοποιεί προ του S το E.

Escala = σκάλα
Escaleno = σκαληνό (τρίγωνο)
Eslavo = σκλάβος
Estomago = στόμαχος
Escuela = σχολή
Estadio = στάδιο
Espasmo = σπασμός
Esfera = σφαίρα
Escorpion = σκορπιός
Esparta = Σπάρτη
Escotia = Σκωτία
Estaban = Στέφανος.                                                  
España=Σπανία (αγγλ.Spain, γερμ.Spanien)

Με παρόμοιο τρόπο αντιδρά και η Γαλλική η οποία φθάνει μέχρι το σημείο να ‘αποπέμπει’ το οχληρό S και να προσθέτει το Ε:

Etoille – stella = αστέρι
Etole = στολή
Etat – status = κράτος
Estomac = στόμαχος
Etincelle – scitilia = σπινθήρας
Espace – spatuum = διάστημα
Espese – species = είδος
Etienne = Στέφανος

Μετά από όλα αυτά αναδύεται πολύ ‘ελκυστική’ η άποψη, ότι    εξ αιτίας της ‘ιδιοτροπίας’ της Τουρκικής σχετικά με το αρκτικό S αλλόγλωσσων λέξεων, η ονομασία της Πόλης ως Istanbul μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι το βυζαντινό ‘στη-μ-Πόλη’.
Είναι λοιπόν πιθανόν να δικαιολογείται ο τίτλος του άρθρου, ότι οι Τούρκοι, χωρίς να το θέλουν, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, ασυναίσθητα αποκαλούν την Κωνσταντινούπολη με το βυζαντινό συγκεκομμένο όνομά της ‘Πόλη’ που κρύβεται κάτω από το τουρκοφορεμένο Istanbul.