Rib and Sea

Επιμέλεια : Ιωσήφ Παπαδόπουλος

Όλοι γνωρίζουμε ότι η Σέριφος, και όχι μόνο αυτή, είναι πλούσια σε ορυκτά. Πόσοι όμως γνωρίζουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες βγήκε ο ορυκτός αυτός πλούτος από τα σπλάχνα της γης; Πόσοι γνωρίζουν ότι οι εργάτες, που πότισαν με τον ιδρώτα τους το χώμα που έσκαψαν μέσα στις σκοτεινές στοές, πληρώθηκαν με ψίχουλα, αρρώστησαν, κινδύνευσαν, πέθαναν ή και δολοφονήθηκαν ακόμη από τα ίδια τα αφεντικά και τα τσιράκια τους, στην εκάστοτε κυβέρνηση, επειδή ζήτησαν καλύτερες συνθήκες εργασίας, ανθρώπινο ωράριο και αξιοπρεπές μεροκάματο;

Πριν από τρεις μόλις ημέρες επιστρέψαμε από το εκπληκτικά όμορφο αυτό νησί των Κυκλάδων, με τις υπέροχες παραλίες, τον λαμπερό ήλιο, την εκπληκτική θάλασσα και τη μοναδική Χώρα του. Αποφάσισα, στο πλαίσιο του ταξιδιωτικού μου, να απαθανατίσω μεταξύ των άλλων ό,τι απέμεινε από τις άλλοτε επιβλητικές κτιριακές εγκαταστάσεις και τα μηχανήματα των λατομείων σιδήρου που υπήρχαν στο νότιο τμήμα του νησιού, κυρίως στις περιοχές του Μεγάλου Λιβαδιού και του Κουταλά. Ομολογώ ότι εξεπλάγην, τόσο από το μέγεθος των ρημαγμένων εγκαταστάσεων και των σκουριασμένων μέσων εξόρυξης, όσο και των πληροφοριών που άρχισαν να φθάνουν στ' αυτιά μου για τις συνθήκες εργασίας και όσα διαδραματίσθηκαν στη Σέριφο στις αρχές του περασμένου αιώνα. Αποφάσισα, λοιπόν, να γράψω δυο λόγια και να κάνω ένα ξεχωριστό βίντεο σαν ελάχιστη απότιση τιμής στους εργάτες εκείνους οι οποίοι εκτός από τον ιδρώτα τους έχασαν και τη ζωή τους από τα όπλα των χωροφυλάκων που ενήργησαν ως μπράβοι της ξένης εταιρείας που εκμεταλλευόταν τα μεταλλεία.

Εκατό χρόνια συμπληρώθηκαν πέρυσι από την αιματηρή απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου. Τα βαγονέτα μεταφοράς του πετρώματος μένουν εκεί, στις πλαγιές του Μεγάλου Λιβαδιού, σκουριασμένα, για να θυμίζουν, θαρρείς, το αίμα που χύθηκε. Το ίδιο και τα φορτηγά αυτοκίνητα, οι μπουλντόζες και οι σκάλες φόρτωσης του σιδήρου, που διαλύονται σιγά σιγά και τα κομμάτια τους γκρεμίζονται στη θάλασσα, ή άλλα που κάποιοι τα γκρέμισαν και τα έκαναν μπαλκόνια σύγχρονων εξοχικών κατοικιών, αποτέλεσμα της αδιαφορίας αυτών που κυβερνούν για την ιστορία του τόπου. Πέτρινοι τοίχοι σπιτιών, ρημαγμένοι, ανοικτές οροφές και το κτίριο της διοίκησης, ρημαγμένο κι' αυτό, κι' ας είναι φτιαγμένο με σχέδια του Τσίλλερ. Θα το αναστηλώσουν, λένε. Πότε; Όταν θα πέσει εντελώς;

Γράφει η Άννα Σκιαδά :

"Οι μεταλλωρύχοι της Σερίφου, μετά από δεκαετίες απάνθρωπων συνθηκών δουλειάς και άγριας εκμετάλλευσης από τους εργοδότες τους και ουσιαστικά κύριους του νησιού, την οικογένεια Γρώμμαν, αποφάσισαν να απαιτήσουν τα αυτονόητα δικαιώματά τους, δηλαδή οκτάωρη εργασία, αξιοπρεπές ημερομίσθιο και καλύτερες συνθήκες εργασίας, ιδρύοντας το πρώτο σωματείο και κατεβαίνοντας σε απεργία. Η απεργία αυτή, που δεν καθοδηγήθηκε από καμμία συνδικαλιστική ή κομματική παρέμβαση, αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αφ' ενός γιατί οι απεργοί κατάργησαν την τοπική εξουσία και την αντικατέστησαν από μια επιτροπή ρυθμιστή της καθημερινότητάς τους, αφ' ετέρου γιατί τα περισσότερα από τα αιτήματά τους, παρά τη σύγκρουση, τις δολοφονίες των εργατών, τις συλλήψεις και τις φυλακίσεις, ικανοποιήθηκαν".

Ας δούμε όμως τι ακριβώς "ικανοποιήθηκε".

Διαβάζω στο έγραφο της συμφωνίας που επετεύχθη τότε, μεταξύ της εργοδοσίας και των εργατών, το οποίο είχε την καλωσύνη να μου στείλει η Τζίνα Προκοπίου, μαζί με παλιές φωτογραφίες των εγκαταστάσεων και των απεργών.

Είπε λοιπόν τότε ο εργοδότης, απευθυνόμενος προς το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας :

"Εν σχέσει προς τα υποβληθέντα υμών αιτήματα των εργατών των μεταλλείων της Γαλλικής εταιρείας Σερίφου, λαμβάνω την τιμήν να υποβάλω ακολούθως τους συμφωνηθέντας μετά των εργατών όρους.

1) Η εταιρεία δέχεται αύξησιν κατά 10% επί της τιμής των σημερινών ημερομισθίων των εργατών εξορύξεως και συναφών εργασιών επί τη ρητή υποσχέσει εκ μέρους των εργατών, όπως αυξήσωσι και την εργατικήν απόδοσίν των αναλογικώς.

2) Δέχεται επίσης και παραχωρεί τοις εργάταις την φόρτωσιν των μεταλλευμάτων επί των ατμοπλοίων προς λεπτά τριάκοντα έξ (36) κατά τόννον, με υποχρέωσιν των εργατών να πληρώνουν τα εργαλεία και υλικά φορτώσεως, εκτός μόνον του ελαίου, όπερ θέλει χορηγή η Εταιρία. Επίσης η Εταιρία δέχεται να πληρώνη τον επί κεφαλής της φορτώσεως και τους δύο εργάτας της ανατροπής των βαγωνίων καθώς και τον ρυθμιστήν τούτων. Οι εργάται υποχρεούνται να φορτώνωσι τουλάχιστον χιλίους τόνους ημερησίως, καιρού επιτρέποντος, εκ των παρά της Διευθύνσεως οριζομένων τόπων και ειδών μεταλλευμάτων. Η πληρωμή των επί των ατμοπλοίων φορτωνομένων τόννων θέλει γίγνεσθαι επί τη βάσει των επισήμων φορτωτικών.

3) Η Εταιρία δέχεται και χορηγεί εφ' άπαξ ως οδοιπορικά έξοδα, δραχ. δέκα πέντε εις έκαστον εκ των σήμερον τοποθετηθέντων και εν ενεργεία ήδη εργατών των επιθυμούντων να αναχωρήσωσιν εκ Σερίφου, ίνα μεταβώσιν εις άλλας εργασίας, άλλων Εταιριών, τη συστάσει της Εταιρίας Μεταλλείων Σερίφου, όπως ελαττουμένου του αριθμού των εργατών, επέλθη επί τη βάσει της σημερινής κλίμακος των εργασιών και πληρωμών, αναλογική αύξησις των ημερών εργασίας εις τους απομένοντας εργάτας.

4) Από σήμερον ουδείς μή Σερίφιος εργάτης θα προσλαμβάνηται εις τας εργασίας, εφ' όσον υπάρχουσι Σερίφιοι ικανοί και κατάλληλοι των ανατεθησομένων αυτοίς εργασιών.

5) Η Εταιρία δέχεται να κανονίζη κατά ορισθησομένας ημέρας, δις της εβδομάδος, παν τυχόν παράπονον και διαφοράν παρουσιαζομένην μεταξύ εργατών και αυτής, άνευ όμως αναμίξεως και επεμβάσεως οπωσδήποτε των εργατών εις τα έργα της Διοικήσεως και Διευθύνσεως.

6) Η Εταιρία αναλαμβάνει την υποχρέωσιν όπως παραδώση εις τους ήδη εργάτας των Μεταλλείων Σερίφου, το Ταμείον αυτοβοηθείας αυτής. Η παράδοσις τούτου θα γίνη το βραδύτερον την 31η Δεκεμβρίου 1917, της Εταιρίας ουδαμώς πλέον αναμιγνυομένης ούτε εις τας εισπράξεις, ούτε εις τας πληρωμάς αυτού. Το νέον Ταμείον θα αναλάβη τα χρέη τού μέχρι τούδε Ταμείου αυτοβοηθείας κατά την ημέραν της παραδόσεως αυτού. Τα χρέη ταύτα, καθώς και τα μέχρι τούδε πληρωνόμενα βοηθήματα θα ελεγχθώσι και θα κανονισθώσιν οριστικώς υπό Επιτροπής συγκειμένης εξ ενός αντιπροσώπου της Εταιρίας, ενός αντιπροσώπου των εργατών και ενός δημοσίου υπαλλήλου, οριζομένου υπό του Υπουργού της Εθνικής Οικονομίας.

7) Η Εταιρία εις τας οικογενείας των Ι. Πρωτοπαππά, Μιχαήλ Μητροφάνους. Θεμ. Κουζούπη και Μιχαήλ Ζωήλη, καθώς και εις τον εργάτην Κρίτωνα Κόντε, θα παράσχη βοήθημα εκ δραχ. είκοσιν έως είκοσι πέντε, αναλόγως των μελών εκάστης οικογενείας, με την υποχρέωσιν των εργατών όπως μη δημιουργήσουν εις την Εταιρίαν, διαρκούσης μιας διετίας από σήμερον, έτερόν τι ζήτημα ή αίτημα. Μετά την πάροδον της άνω διετίας, πάν αναφυόμενον τυχόν τοιούτον, θέλει τίθεσθαι απ' ευθείας εις την κρίσης του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας.

Εν περιπτώσει μη πιστής και απαρεγκλίτου τηρήσεως παρά των εργατών των ανωτέρω συμβιβαζομένων, τότε η Εταιρία εις ουδεμίαν υποχρέωσιν επίσης της τηρήσεως τούτων φέρει και ευθύνεται".

Στο τέλος του κειμένου της συμφωνίας υπάρχουν οι υπογραφές των πληρεξουσίων αντιπροσώπων των εργατών, Σπέρα, Μητροφάνους και Προκάκη, με την ακόλουθη ιδιόχειρη γραπτή δήλωση :

"Ελάβομεν γνώσιν των ανωτέρω και είμεθα σύμφωνοι".

Αυτό ήταν το κείμενο της συμφωνίας, με κάποιες ελάχιστες παροχές εκ μέρους της εργοδοσίας αλλά ταυτόχρονες δεσμεύσεις των εργατών για περισσότερη και πιο αποδοτική εργασία και κάλυψη εκ μέρους τους του κόστους των εργαλείων και των υλικών φορτώσεως! Δίνουμε δύο, δηλαδή, και απαιτούμε τρία! Την ίδια στιγμή προσφέρεται λίγο "τυρί" στους "κινηματίες" εργάτες, οι οποίοι ηγούντο των απεργιακών κινητοποιήσεων, προκειμένου να καθίσουν "φρόνιμοι", τουλάχιστον επί διετίαν, ενώ, μετά την πάροδο της διετίας κάθε πρόβλημα θα ετίθετο στην κρίση του Υπουργείου της Εθνικής Οικονομίας!

Ας δούμε όμως το χρονικό της κινητοποίησης των εργατών και τι ακολούθησε. Γράφει η Άννα Σκιαδά.

"Η Σέριφος ήταν γνωστή ήδη από την αρχαιότητα για τα μεταλλεία της. Το 1861, όταν η προσπάθεια εκσυγχρονισμού της οικονομίας ταυτίστηκε στην Ελλάδα με την μεταλλευτική δραστηριότητα, θεσπίστηκε και η πρώτη μεταλλευτική νομοθεσία, η οποία τροποποποιήθηε το 1867 και καθόρισε τους όρους παραχώρησης μεταλλείων σε ιδιώτες, προκαλώντας το ενδιαφέρον, τόσο εύπορων Ελλήων του εξωτερικού όσο και ξένων επενδυτών.

Το 1869 το Ελληνικό κράτος έδωσε την πρώτη άδεια εκμετάλλευσης των μεταλλείων της Σερίφου, για εξόρυξη σιδήρου, στην "Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία". Το 1886 η άδεια πέρασε στην εταιρεία "Σέριφος", συγχωνεύτηκε στη συνέχεια με την γαλλική μεταλλευτική του Λαυρίου και δημιουργήθηκε η "Εταιρεία Μεταλλέιων Σερίφου και Σπηλιαζέζα Λαύριον Α.Ε.".

Το 1885 ορίστηκε πρόεδρος της γαλλικής εταιρείας ο γερμανός μεταλλειολόγος Αιμίλιος Γρώμαν. Επί εποχής του εξορύχθηκαν τεράστιες ποσότητες μεταλλεύματος, 2.800.000 τόνοι, που απέφεραν ανυπολόγιστα κέρδη μόνον στην οικογένεια Γρώμαν. Οι συνθήκες βεβαίως διαβίωσης των μεταλλωρύχων παρέμειναν άθλιες και όσοι τολμούσαν να αντισταθούν έχαναν την εργασία τους.

Μετά τον θάνατο του Αιμιλίου, το1906, ορίστηκε διευθυντής και διαχειριστής ο γιος του Γεώργιος Γρώμαν.

Εργάτες έφτασν πολλοί από τα γύρω νησιά σε αναζήτηση εργασίας, κυρίως από τη Μήλο. Οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής τους στους υποτυπώδεις οικισμούς και στις ανήλιες στοές, τα συνεχή θανατηφόρα ατυχήματα, τα χαμηλά ημερομίσθια και το εξαντλητικό ωράριο, τους οδήγησαν να ορίσουν επιτροπή απαιτώντας από τον Γ. Γρώμαν τα αυτονόητα. Ο Γρώμαν δεν δέχτηκε να συζητήσει μαζί τους, με το πρόσχημα ότι δεν είχαν συστήσει σωματείο. Συγχρόνως, απέλυσε μια ομάδα εργατών και άρχισε την τρομοκρατία, τους ξυλοδαρμούς και την εντατικοποίηση της παραγωγής, αποδεικνύοντας ότι ήταν πιο σκληρός και αδιάφορος για την ίδι τη ζωήτων εργατών, από τον πατέρα του.

Τον Ιούνιο του 1916 ήρθε και εγκαταστάθηκε στο νησί ο Κων/νος Σπέρας, Σεριφιώτης, τελειόφοιτος της Γαλλικής Σχολής των "Freres" της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, πολυταξιδεμένος, μορφωμένος, μέλος της διοίκησης του Εργατικού Κέντρου Αθηνών. Τον Μάρτη του 1914 συμμετείχε στη μεγάλη καπνεργατική απεργία της Καβάλας, όπου συνελήφθη και στάλθηκε στις φυλακές Τρίπολης.

Ο Σπέρας με τον ερχομό του στη Σέριφο οργάνωσε τους μεταλλωρύχους σε σωματείο και επεξεργάστηκε το Καταστατικότου με τέτοιο τρόπο που αποτελεί παράδειγμα ακόμη και σήμερα. Στη συνέχεια προχώρησε σε διάβημα προς το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας για τις άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης και για το εξοντωτικό ωράριο εργασίας, προειδοποιώντας ότι θα κηρυχθεί γενική απεργία στο νησί αν δεν ικανοποιηθούν αυτά τα αιτήματα.

Όταν διαπίστωσε ότι οι καταγγελίες του σωματείου δεν έφερναν αποτέλεσμα και ότι το Υπουργείο, η γαλλική εταιρεία και ο Γ. Γρώμαν συνεργάζονταν και είχαν κοινή γραμμή, προχώρησε με τους εργάτες στις 7 Αυγούστου του 1916 σε κήρυξη γενικής απεργίας στο νησί. Οι εργάτες κατήργησαν τις τοπικές αρχές και πήραν στα χέρια τους την καθημερινή ζωήτου νησιού μέσα απόένα συμβούλιο που δρούσε ως συντονιστικό όργανο. Το κεντρικό κράτος αντί απάντησης έστειλε ένα σώμα βασιλικών χωροφυλάκων, με επικεφαλής τον μοίραρχο Χρυσάνθου, για να καταστείλει τους απεργούς.

Αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Σερίφου και κατευθύνθηκαν προς το Μεγάλο Λιβάδι όπου βρίσκονταν οι απεργοί. Εκεί ο Χρυσάνθου αφού συνεννοήθηκε με υπαλλήλους έμπιστους του Γ. Γρώμαν (Ο Γρώμαν απουσίαζε από το νησί), κάλεσε τον Σπέρα και το δ.σ. του σωματείου δήθεν για διαπραγματεύσεις, τους συνέλαβε, τους κλείδωσε σε ένα δωμάτιο και διέταξε τους χωροφύλακες να παραταχθούν σε θέση μάχης απέναντι από τους μεταλλωρύχους δίνοντάς τους πέντε λεπτά διορία για να διαλυθούν.

Στη συνέχεια σήλωσε το πιστόλι του και σκότωσε εν ψυχρώ τον μεταλλωρύχο Θεμιστικλή Κουζούπη, νιόπαντρο, που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή, διατάζοντας συγχρόνως πυρ. Αμέσως εξελίχθηκε πραγματική μάχη μεταξύ των χωροφυλάκων που πυροβολούσαν ανεξέλεγκτα και των εργατών μετά των γυναικών τους, που πετούσαν πέτρες, ξύλα και ό,τι άλλο έβρισκαν μπροστά τους. Ο Χρυσάνθου σκοτώθηκε όταν, λιθοβολημένος από τις γυναίκες, γκρεμίστηκε από τον προβλήτα.  

Η συμπλοκή συνεχίστηκε και γενικεύτηκε. Τρεις ακόμη εργάτες σκοτώθηκαν. Οι Μιχαήλ Ζωίλης, Μιχαήλ Μητροφάνης και Ιωάννης Πρωτόπαππας. Ο τελικός απολογισμός των συγκρούσεων ήταν τέσσερις απεργοί νεκροί, τρεις χωροφύλακες νεκροί και πολλοί τραυματίες από τους απεργούς.

Το σωματείο πέτυχε την καθιέρωση του οκτάωρου εργασίας για τις στοές, την αύξηση των ημερομισθίων και τον έλεγχο του ασφαλιστικού ταμείου αυτοβοήθειας. Ο Κων/νος Σπέρας μετά το τέλος της απεργίας φυλακίστηκε μαζίμε άλλους απεργούς στις φυλακές της Σύρου. Συνέχισε τον αγώνα τους για τομδίκιο των εργατών μέχρι το τέλος της σύντομης ζωής του. Φυλακίστηκε και εκτοπίστηκε 109 φορές. Δολοφονήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 1943".   

Η εικόνα των εγκαταστάσεων σήμερα είναι απογοητευτική. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφεται σε πρόσφατη μελέτη, «τα κτίρια του Μεγάλου Λιβαδιού και του Κουταλά βρίσκονται σε κατάσταση κατάρρευσης. Τα περισσότερα κτίρια της ακτής του Μεγάλου Λιβαδιού όπως και οι εργατικές κατοικίες στη Βαγία έχουν καταπατηθεί. Τα βιομηχανικά κτίρια κοντά στη σκάλα φόρτωσης είναι ερειπωμένα. Το κτίριο της διοίκησης έχει υποστεί μεγάλες ζημιές, ενώ τμήμα της στέγης του έχει καταρρεύσει. Το αρχείο των μεταλλείων, το οποίο είχε διατηρηθεί στη θέση του, λεηλατήθηκε. Από τις σκάλες φόρτωσης διατηρούνται μόνο αυτή του Κουταλά και η σκάλα της ανατολικής πλευράς του Μεγάλου Λιβαδιού...». 

Ευχαριστώ την "ZANTE FERRIES", τον πλοίαρχο του "ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ" Μιχάλη Λυγνό και την Τζίνα Προκοπίου για τις παλιές φωτογραφίες και την βοήθειά της.